Bu yazı hala taslak aşamasındadır. 20.01.2024

Nöropsikoloji, zihin-beyin ilişkisini beyin hasarları üzerinden ele alan, farklı türden beyin hasarları ile bilişsel yetiler arasındaki ilişkiyi inceleyen bilimsel bir disiplindir. Buna benzer tariflerde beyin hasarı ve davranış ilişkisini inceler denilmesinin sebebi gözlenebilir ve ölçülebilir olanın davranışlar olması sebebiyledir. Ancak bu çabada asıl amaçlanan şey davranışı doğuran zihnin, zihni doğuran beyinle ilişkisisini anlamaktır.

Nöropsikoloji, bilişsel-davranışsal nöroloji uzmanı hekimler, bilişsel psikologlar ve ölçme-değerlendirmecilerin ortak çabalarıyla ayrı ve önemli bir disiplin haline gelmiştir. Davranışlardaki ortak örüntüleri ve bireyler arasındaki farklılıkları ele alan psikologların psikolojik nitelikleri ölçme çabasını oldukça eskiye dayanmaktadır. Bu süreçte ölçülen ilk özellikler bilişsel yetilerdir olup psikologlar kişilerin genel veya özel zihinsel yeteneklerini ölçmeyi amaçlamışlardır. Bugün zeka değerlendirmesi olarak isimlendirdiğimiz bu çabanın özü bireylerin tek tek bilişsel yetilerini ölçerek bu kişilerin genel zihinsel kabiliyetini tespit etmektir. Beyin hasarına bağlı olarak, bir kısmı nispeten salim kalırken diğer bilişsel yetilerin hasar görebileceği düşüncesi işlev 1870’lerden sonra gelişen işlev lokalizasyonu anlayışına dayanmaktadır. Dolayısıyla görüntüleme yöntemlerinin yeterince gelişmediği 1970-80 öncesi dönemde beyin hasarının lokalize edilmesi, kişinin öznel yakınmalarının gerçek bir hasara işaret edip etmediğinin belirlenmesi, cerrahi veya farmakolojik yollarla tedavi edilen kişilerde bu müdahalelerin etkililiğinin incelenmesi ve son olarak da bilişsel-nöropsikolojik rehabilitasyonun planlanması gibi amaçlarla bilişsel yetilerin değerlendirilmesi bir ihtiyaç haline gelmiştir.

Nörolojiye yardımcı bir muayene yöntemi olarak gelişen nöropsikolojik değerlendirme bu süreçte psikoloji eğitimi üzerine uygulamalı bir uzmanlık alanı olarak doğmuş, klinik nöropsikologların standardize testlerle icra ettikleri bir alan haline gelmiştir. NPD için klinik nöropsikoloğun kullandığı ölçme araçlarına nöropsikolojik testler denir. Testler her bir bilişsel yeti için geliştirilmiştir. Bunlardan bir set-paket-demet yapıldığında buna nöropsikolojik test bataryası denmektedir. Ayrıca şu da belirtilmelidir ki klinik nöropsikoloğun bir diğer işi de müdahaledir (intervention). Yani kişinin beyin hasarı ve bilişsel yetilerindeki kayıplarından dolayı günlük yaşama uyumu bozulmuşsa ya bilişsel yetilerini geri kazandırarak (restoratif) veya kişiye başka alışkanlıklar kazandırarak, yeni stratejiler öğreterek kaybını telafi etmesini (kompansatif) sağlamak suretiyle işlevselliğini eski seviyesine yaklaştırmak amacıyla iyileştirici, sağaltıcı, rehabilite edici bir müdahalede bulunmaktır. Bu müdahale türü ayrı bir uzmanlık alanı olarak bilişsel rehabilitasyon, bilişsel rehabilitasyon terapisi, nöropsikolojik rehabilitasyon vs olarak da adlandırılmaktadır.

Bilişsel yetiler çok sayıda olmakla birlikte bunlar faktör analizi ile belli sayıdaki kategoriler altında kümelenebilir. Bilişsel yeti kümeleri (cognitive domains) güncel haliyle altı tanedir. Bunlar; karmaşık dikkat, (görsel) algı, bellek, yönetici yetiler, dil ve sosyal biliş yetilerdir. Her bir kümedeki yetileri ölçmeyi hedefleyen, o yetiye özgü testler bulunmaktadır ancak ilke olarak bilinmelidir ki çoğu zaman bir test sadece bir yetiyi ölçmekle kalmaz, bir yetiyi test ederken o yeti için ön koşul olan başka yetileri de test etmiş olur. Örneğin konfrontasyon adlandırması denen, uyaranın gösterildiği ve adlandırılması istenen bir testte dil yetisi bileşenlerinden nesne ‘adlandırması’ ölçülmek istenmektedir. Ancak adlandırılması istenen nesneler iki boyutlu bir çizim olarak sunulduğunda adlandırma yetisinin ön koşulu görsel algı olmaktadır. Görsel algılaması etkilenmiş olan hastaların, örneğin bir düdük veya huni resmini tanıyamadıkları için adını söyleyemedikleri, ipucu olarak o şeyin işlevi söylendiğinde hızlıca adını bildikleri görülmektedir. Dolayısıyla görsel algı, görerek ‘adlandırma’ yetisi için bir ön koşul yeti olarak kabul edilir.

Bu yazıda test edilen bilişsel yeti kümelerindeki yetiler ile bu yetileri ölçmeyi hedefleyen testler tanıtılacaktır. Farklı ülkelerde yüzlerce, binlerce nöropsikolojik test geliştirilmiş olmasına karşın bu metinde, ister uyarlanmış olsun isterse özgün-geliştirilmiş olsun, sadece Türkiye’de kullanılan ve normu olan testler anlatılacaktır.

<aside> 💡 Norm türleri, test-ölçek ayrımı, testlerde anormal kabul edilen sınırlar vs

</aside>

Nöropsikolojik değerlendirmede dikkat edilmesi gerekenler (Öktem’den):

• Testlere başlamadan yeterlilik değerlendirmesi yapmalı
• Hastanın uyanıklık düzeyinin yeterli ve bilincinin açık olduğunu; konfüzyonda olmadığını; dikkatinin yeterli; dil becerilerin korunmuş (afazisi yok, yönergeleri anlayabiliyor); duygudurumu uygun; işbirliğine açık ve başarı için güdülenmiş olduğunu kontrol etmeliyiz.
• Kişinin en iyi performansını göstermesini sağlamalı: Bunun için hastanın kaygılarını arttırmamak ve doğal kaygısını azaltmak; başarısızlıklar yaşatıp tıkanmasına yol açmamak gerekir
• Premorbid (hastalık öncesi) zihinsel kapasitesini göz önünde bulundurmalı: Kişinin NP profili normlara göre değerlendirilir ama kişiye özgü olarak premorbid zihinsel kapasitesinin ve bilişsel rezervin ne olabileceği hesaba katılmalıdır.
• Testlerden aldığı puanları nasıl aldığı veya neden puan alamadığına dikkat edilmeli
• Tek bir yetiye özgü test yoktur. Bir test bir yetiyi ölçmeyi amaçlasa da aynı anda başka yetilerin de sağlam olduğunu var sayar. Dolayısıyla ölçülmesi istenen yetideki başarısızlığın sebebi sağlam olduğu varsayılan ön koşul yetilerdeki kayıplar olabilir (ör. ÇB’si yetersiz birinin aritmetik testinden başarısız olması akalkülisi olduğunu göstermez). Diğer yandan bir testten başarılı olmanın ölçülmek istenen yoldan başka yolları olabilir (ör. Görsel belleği bozuk birisi görsel bir figürü sözelleştirerek kodladıysa yine aynı şekilde hatırlayabilir).

Klinik nöropsikoloğun sahip olması gereken beceriler

• Psikolojik görüşme becerilerini kazanmış olmalı, alana özgü etik kuralları bilmeli
• Psikometri bilgisine sahip olmalı ve bilişsel yetileri ölçen testlerin uygulama, puanlama ve yorumlamasını yapabilmeli
• Bilişsel yetileri davranışsal nöroanatomi ile ilişkilendirebilmeli